Nieskończona autostrada w 2007 roku Zdjęcie: Matthias Diefenbach
Praca przymusowa między Frankfurtem nad Odrą a Poznaniem
Obozy pracy wzdłuż budowanej autostrady Rzeszy w latach 1940–1945 dla Żydów, radzieckich jeńców wojennych i innych pracowników przymusowych
W ramach projektu zostanie zbadany w dużej mierze nieznany system obozów dla pracowników przymusowych. W związku z budową autostrady Rzeszy (Reichsautobahn (RAB)) pomiędzy Frankfurtem nad Odrą a Poznaniem zimą 1940/41 roku wzdłuż całej trasy budowy założono ponad 30 obozów dla pracowników przymusowych. Niektóre z nich działały do 1945 roku. Celem projektu jest zbadanie i przybliżenie szerokiej grupie odbiorców historii pracy przymusowej podczas II wojny światowej na polsko-niemieckim pograniczu pomiędzy Frankfurtem nad Odrą a Poznaniem oraz pamięci o niej po 1945 roku.
W latach 1940–1942 we wszystkich obozach poza Świeckiem przebywali polscy Żydzi głównie z getta łódzkiego i budowali w zwartych grupach powstającą autostradę. Ich przeniesienie na teren Rzeszy („Hereinholung ins Altreich“), czyli do Frankfurtu nad Odrą i na teren ówczesnej wschodniej Brandenburgii, a dziś województwa lubuskiego, przeforsował, sprzeciwiając się przy tym Heinrichowi Himmlerowi i Głównego Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy, ówczesny generalny inspektor ds. niemieckiego systemu drogowego Fritz Todt. Mamy tu do czynienia z pierwszymi formami wprowadzonego później systemu podobozów tworzonych wokół obozów koncentracyjnych.
W okresie zaprzestania prac przy budowie autostrady wiosną i latem 1942 roku interesujące nas obozy na terenie byłej Brandeburgii wschodniej stały się pierwszymi obozami przejściowymi dla radzieckich jeńców wojennych na terenie Rzeszy Niemieckiej. Sowieccy jeńcy wojenni zostali wykorzystani do prac kończących zamykany etap budowy i do zabezpieczenia terenu.
Wiele podległych Dyrekcji Autostrad Rzeszy obozów służyło Gestapo jako tzw. wychowawcze obozy pracy dla cywilnych pracowników przymusowych ze wszystkich okupowanych krajów, w większości z Polski, częściowo jeszcze podczas prac przy budowie autostrady, częściowo dopiero po ich przerwaniu w 1942 roku. Te obozy działały, podobnie jak jeszcze kilka innych tego typu, do 1945 roku. Obóz w Świecku, zwany „Oderblick”, położony bezpośrednio na wschodnim brzegu Odry, służył jako centralny wychowawczy obóz pracy i poszerzone więzienie Gestapo na terenie frankfurckiej rejencji rządowej.
Jeden z obozów w Güldendorf po tym, jak początkowo był także obozem pracy przymusowej dla Żydów, służył do 1945 roku jako obóz dla chorych pracowników przymusowych pochodzących z terenów Związku Radzieckiego i prawdopodobnie był centralnym w regionie obozem dla rodzących cywilnych pracownic przymusowych i ich w Niemczech urodzonych dzieci.
Miejsca pracy przymusowej opisywanego systemu należą do trzech różnych przestrzeni historycznych lub aktualnych jednostek administracyjnych. Leżały one na terenie późniejszej byłej NRD, na terach Rzeszy Niemieckiej, które w 1945 roku znalazły się w granicach Polski oraz na terenie okupowanej Polski (Wielkopolska, wówczas Kraj Warty). Umożliwia to porównanie pamięci i upamiętniania tego tematu w tych trzech przestrzeniach.
Projekt realizowany jest we współpracy z Muzeum Martrologicznym w Żabikowie / Luboniu koło Poznania i skierowany jest bezpośrednio do społeczności lokalnych wzdłuż autostrady. Ten półtoraroczny projekt ma przyczynić się do trwałego umiejscowienia historii pracy przymusowej w europejskiej kulturze pamięci.
W wyniku projektu powstanie przewodnik audio, który podróżujących autostradą pomiędzy Frankfurtem nad Odrą a Poznaniem informować będzie o miejscach obozów i ich historii. Przewodnik będzie dostępny bezpłatnie na stronach internetowych parterów projektu. O projekcie będą informować plakaty i ulotki wzdłuż trasy autostrady. Dodatkowo powstanie polsko-niemiecka broszura z mapą przedstawiającą miejsca byłych obozów.
Realizacja projektu: 1.7.2015 – 15.05.2017
Prezentacje wyników projektu odbędą się:
10. maja 2017 o godz. 12:00 w Muzeum Martyrologicznym w Żabikowie koło Poznania
15. maja 2017 o godz. 18:00 w Miejscu pamięci i dokumentacji “Ofiary reżimu politycznego” we Frankfurcie nad Odrą
Koordynacja projektu, kontakt, szczegółowe informacje: Matthias Diefenbach
Partner projektu: Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie koło Poznania
Projekt finansowany jest ze środków Fundacji „Pamięć, Odpowiedzialność, Przyszłość” (Stiftung „Erinnerung, Verantwortung und Zukunft“) oraz Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej
